Η ιστορία, από τα πεδία των μαχών μέχρι τα γραφεία των εταιριών, μας δείχνει πως τα μεγαλύτερα εγκλήματα δεν τα διαπράττουν οι «ηγέτες» αλλά οι υπάκουοι υπηρέτες τους. Εκείνοι που δέχτηκαν να εκτελέσουν μια εντολή, να υπογράψουν μια απόφαση, να σηκώσουν ένα χέρι ή να πατήσουν μια σκανδάλη. Και πάντοτε, όταν έρθει η ώρα του απολογισμού, κρύβονται πίσω από το πιο φθηνό και κούφιο άλλοθι: «έκανα τη δουλειά μου, εκτελούσα εντολές».
Όμως η αλήθεια είναι διαφορετική. Ούτε η δουλειά, ούτε ο νόμος, ούτε η ιεραρχία απαλλάσσουν τον άνθρωπο από το βάρος της συνείδησής του. Η πράξη της εκτέλεσης είναι πάντοτε ατομική – και η ευθύνη βαραίνει εκείνον που την έκανε πράξη. Ο «κατώτερος» δεν είναι ποτέ αθώος επειδή «έτσι του είπαν».
Η τραγωδία της υπακοής
Ο ψυχολόγος Στάνλεϊ Μίλγκραμ απέδειξε, με το διάσημο πείραμά του, ότι οι περισσότεροι άνθρωποι είναι διατεθειμένοι να προκαλέσουν πόνο και μέχρι θάνατο, απλώς επειδή κάποιος με εξουσία τους το ζητά. Η δύναμη της υπακοής είναι τόσο τρομακτική, ώστε μετατρέπει τον «κανονικό άνθρωπο» σε συνεργό εγκλήματος.
Αυτό βλέπουμε καθημερινά γύρω μας: ο υπάλληλος που πετάει έξω από το σπίτι τον άνεργο επειδή έτσι ορίζει η τράπεζα∙ ο αστυνομικός που πυροβολεί τον ανήλικο γιατί «δεν πλήρωσε»∙ ο φύλακας που βασανίζει κρατούμενο για να αποδείξει «πειθαρχία»∙ οι εργαζόμενοι που σπρώχνουν έναν ανυπεράσπιστο στη θάλασσα γιατί «έτσι πρόσταξε το αφεντικό».
Χωρίς αυτούς, οι εντολές θα έμεναν γράμμα κενό. Η εξουσία από μόνη της είναι ανίσχυρη, αν δεν βρει χέρια πρόθυμα να τη μετατρέψουν σε βία.
Η συνενοχή του «κατώτερου»
Οι κοινωνίες προτιμούν να φορτώνουν την ευθύνη στους «από πάνω» και να αθωώνουν τους «εκτελεστές». Είναι βολικό: έτσι η μάζα δεν χρειάζεται να αντικρίσει τον καθρέφτη της. Γιατί αν παραδεχτούμε ότι ο καθένας μας έχει ευθύνη για τις πράξεις του, τότε το ψέμα της «αθώας υπακοής» καταρρέει.
Όμως, ακριβώς εκεί βρίσκεται η ουσία: ο εκτελών την εντολή είναι συχνά πιο ένοχος από τον εντολέα. Διότι ο εντολέας δεν θα είχε καμία δύναμη αν δεν υπήρχε κάποιος να υλοποιήσει τη διαταγή του.
Η ατομική ευθύνη ως επανάσταση
Από τον στρατιώτη στο μέτωπο μέχρι τον δικαστή που υπογράφει μια άδικη απόφαση, το ηθικό δίλημμα είναι το ίδιο: θα υπακούσω ή θα αρνηθώ; Η κοινωνική «τάξη» βασίζεται στη βεβαιότητα ότι ο περισσότερος κόσμος θα υπακούσει. Αυτός είναι ο τρόμος των εξουσιών: ότι κάποια στιγμή οι «χαμηλά ιστάμενοι» θα αρνηθούν να γίνουν όργανα.
Αν κάποιος πει: «Δεν θα σκοτώσω για την πατρίδα σας, δεν θα καταστρέψω στο όνομα του νόμου σας, δεν θα βάλω την υπογραφή μου σε άδικο χαρτί», τότε όλος ο μηχανισμός εξουσίας καταρρέει. Γι’ αυτό και ο μισθός, οι απολαβές, οι μικρές και μεγάλες «ανταμοιβές» γίνονται το δόλωμα, το ψωμί και το παντεσπάνι που εξαγοράζει τη συνείδηση.
Η νέα ηθική του Μεταμοντερνισμού
Ζούμε στην εποχή όπου όλα αμφισβητούνται: η αυθεντία, τα στερεότυπα, οι παραδόσεις. Και όμως, το πιο κρίσιμο στερεότυπο – ότι «υπακοή σημαίνει αθωότητα» – παραμένει ανέγγιχτο. Ίσως το καθήκον της γενιάς μας να είναι αυτό: να θεμελιώσουμε μια νέα αντίληψη ατομικής ευθύνης.
Όχι άλλοθι. Όχι υπεκφυγές. Ο καθένας να ξέρει ότι η πράξη του είναι δική του και μόνο δική του. Κι αν την επιλέξει, φέρει ακέραιο το βάρος της.
Επίλογος
Η δικαιοσύνη δεν θα έρθει από πάνω∙ δεν θα τιμωρήσει ο ισχυρός τον υπηρέτη του. «Κόρακας κοράκου μάτι δεν βγάζει». Αλλά η αλλαγή μπορεί να έρθει από μέσα μας, αν αρνηθούμε να κρυφτούμε πίσω από εντολές.
Γιατί η αληθινή επανάσταση δεν θα γίνει στους δρόμους ούτε στα κοινοβούλια, αλλά μέσα στη συνείδηση του καθενός. Τη στιγμή που ο «κατώτερος» θα πει:
«Δεν υπακούω. Δεν γίνομαι συνένοχος.»
Διοτίμα