Διοτίμα
Μίκης Θεοδωράκης- Μια πυκνή τοιχογραφία, όπου η τέχνη συναντά την ιστορία και η ιδεολογία τη συγκυρία.
Ο καλλιτέχνης ως καθρέφτης και αντίφαση του νεότερου ελληνισμού
Ο Μίκης Θεοδωράκης (29 Ιουλίου 1925 – 2 Σεπτεμβρίου 2021) δεν υπήρξε απλώς ένας συνθέτης. Υπήρξε ένας ζωντανός μηχανισμός απορρόφησης, μετασχηματισμού και αντανάκλασης της ελληνικής κοινωνίας από τα μέσα του 20ού αιώνα μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 21ου. Η ζωή του, το έργο του και οι πολιτικές του διαδρομές σχηματίζουν μια πυκνή τοιχογραφία, όπου η τέχνη συναντά την ιστορία και η ιδεολογία τη συγκυρία.
1. Το ιστορικό πλαίσιο και η πορεία ζωής
Γεννημένος στη Χίο από πατέρα Κρητικό και μητέρα Μικρασιάτισσα, βίωσε από παιδί την εθνική αβεβαιότητα και την προσφυγική μνήμη της δεκαετίας του ’20. Η πρώτη του επαφή με τη μουσική συνέπεσε με την περίοδο της δικτατορίας του Μεταξά, ενώ η εφηβεία του σημαδεύτηκε από τη γερμανική Κατοχή.
Το 1943 οργανώθηκε στην ΕΠΟΝ και πολέμησε στον ΕΛΑΣ, γεγονός που τον κατέστησε στόχο διώξεων στον Εμφύλιο. Συνελήφθη, βασανίστηκε και εξορίστηκε σε Ικαρία και Μακρόνησο, όπου η σωματική κακουχία συνυπήρξε με την πνευματική ωρίμανση.
Μετά τον Εμφύλιο σπούδασε στο Ωδείο Αθηνών και, από το 1954, στο Παρίσι, όπου ενσωμάτωσε τεχνικές της σύγχρονης ευρωπαϊκής μουσικής (Σονάτες, Συμφωνίες, μπαλέτα). Η επιστροφή του στην Ελλάδα το 1960 σηματοδοτήθηκε από τη συνεργασία του με τον Γιάννη Ρίτσο και την έκδοση του «Επιτάφιου» — ορόσημο που έφερε τον ποιητικό λόγο του Ρίτσου στην αγκαλιά του λαϊκού τραγουδιού με τη φωνή του Μπιθικώτση.
2. Το καλλιτεχνικό έργο ως εθνική αφήγηση
Ο Θεοδωράκης υπήρξε ο μεγάλος «μεταφραστής» της ποίησης σε μουσική εμπειρία. Ένωσε Ελύτη, Σεφέρη, Ρίτσο, Αναγνωστάκη με λαϊκές και συμφωνικές φόρμες, δημιουργώντας μια μουσική «γλώσσα» που απευθυνόταν σε όλο το φάσμα της ελληνικής κοινωνίας.
Έργα όπως το «Άξιον Εστί» (1964), οι κύκλοι τραγουδιών «Μικρές Κυκλάδες», η μουσική για τον «Ζορμπά» (1964) και οι διεθνείς περιοδείες του μετά τη Χούντα, έδωσαν στο όνομά του διεθνή αίγλη. Ωστόσο, συχνά προτιμούσε την επικοινωνιακή απήχηση έναντι της μουσικής τόλμης, γεγονός που του χάρισε μαζικότητα αλλά και κατηγορίες περί «εύπεπτου λαϊκισμού» από ορισμένους κριτικούς.
3. Η πολιτική δράση και οι αντιφάσεις
Η Χούντα των Συνταγματαρχών (1967-1974) τον φυλάκισε και τον εξόρισε (Ωρωπός), αλλά η διεθνής εκστρατεία για την απελευθέρωσή του — με προσωπικότητες όπως ο Σαρτρ και ο Μονταν — τον μετέτρεψε σε παγκόσμιο σύμβολο αντίστασης.
Μετά τη Μεταπολίτευση εκλέχθηκε βουλευτής της Αριστεράς (ΚΚΕ), αλλά από τα τέλη της δεκαετίας του ’80 συνεργάστηκε με τη Νέα Δημοκρατία ως υπουργός (1990-1992) στην κυβέρνηση Μητσοτάκη, επικαλούμενος την ανάγκη «εθνικής συνεννόησης»· κίνηση που αποξένωσε ένα μεγάλο μέρος των πρώην πολιτικών του συμμάχων.
Η στάση του στο Μακεδονικό ζήτημα (2018) και οι εμφανίσεις του σε εθνικιστικές συγκεντρώσεις έδωσαν έδαφος σε επικρίσεις ότι από σύμβολο της ενότητας είχε μεταβληθεί σε φορέα διχαστικών συνθημάτων. Αντίστοιχα, η κριτική του στην παγκοσμιοποίηση και η υποστήριξη σε θέσεις συντηρητικού κοινωνικού χαρακτήρα φανέρωναν μια σαφή μετατόπιση από τις αριστερές του αφετηρίες.
4. Η κληρονομιά
Το αποτύπωμα του Μίκη Θεοδωράκη είναι αμφίσημο, όπως αμφίσημη ήταν και η εποχή του. Από τη μία, αφήνει πίσω του ένα τεράστιο μουσικό αρχείο — συμφωνικά έργα, ορατόρια, κύκλους τραγουδιών, μουσική για θέατρο και κινηματογράφο — που σφράγισε την πολιτιστική μνήμη του ελληνισμού. Από την άλλη, η πολιτική του διαδρομή αποτελεί υλικό μελέτης για το πώς ένας δημιουργός μπορεί να μετατραπεί σε καθρέφτη των ίδιων των αντιφάσεων του λαού του.
Ο Θεοδωράκης υπήρξε ταυτόχρονα ο ποιητής της αντίστασης και ο υπουργός της συντηρητικής διακυβέρνησης, ο διεθνιστής και ο εθνικιστής, ο άνθρωπος του πλήθους και ο μοναχικός δημιουργός. Αυτή η αντίφαση, μακριά από το να μειώνει τη σημασία του, τον καθιστά ιστορικά πολύτιμο: γιατί η μελέτη του έργου και της ζωής του μάς δείχνει ότι οι μεγάλες προσωπικότητες δεν είναι μονοσήμαντες, αλλά πολυπρισματικές όπως και οι κοινωνίες που τις γεννούν.
Νίκος Αδαμόπουλος (Homo)
Μίκης Θεοδωράκης- Η προσωποποίηση της ιδεολογικής αντίφασης και του “διπολισμού”.
Τα κριτήρια ,όπως και τα εργαλεία της Ιστορίας είναι διαφορετικά από εκείνα, που οι κοινωνίες, οι συλλογικότητες, οι φορείς, τα κράτη, τα καθεστώτα χρησιμοποιούν, για να χαρακτηρίζουν κάποιον “μεγάλο” ή “μικρό”. Να τον καταξιώνουν ή τον απαξιώνουν. “Οι ασήμαντοι δρόμοι με τα λαμπρά, μεγάλα ονόματά τους” είναι μια καλή απόδειξη με πρώτη ματιά.
Μέγας Αλέξανδρος, Μέγας Κωνσταντίνος, Μέγας Θεοδόσιος, Μέγας Ναπολέων υπήρξαν …Μεγάλοι! Αλλά, μόνο με τα κριτήρια της συστημικής, της στρατευμένης Ιστορίας. Στην πραγματικότητα ,οι περισσότεροι απ΄ αυτούς δεν υπήρξαν απλώς “μικροί” και “μικρόψυχοι”. ΄Ηταν δολοφόνοι “κατά συρροή”, κάποιοι, μάλιστα, εντελώς διεστραμμένοι, φορτωμένοι με “εγκλήματα πολέμου” και “κατά της ανθρωπότητας”, όπως τα χαρακτηρίζουμε σήμερα.Κι αντίθετα, ιστορικές και καταξιωμένες από το λαμπρό έργο τους μορφές, όπως ο Σπαρτιάτης βασιλιάς Νάβης, ο αυτοκράτορας Ιουλιανός (ο…“Παραβάτης” για τη δική τους μυθιστορία), στην ελληνική ιστορία οι τυραννοκτόνοι στο Ναύπλιο Κωνσταντής και Γεωργάκης Μαυρομιχάλης, ο ηρωικός Νίκος Μπελογιάννης και οι σύντροφοί του, αφήνουν πίσω πολλούς…Μεγάλους ,όπως τους παραδίδουν στα πλήθη οι στρατευμένες πένες. ΄Απειρες μορφές χαμένες από τις ιστορικές σελίδες που ούτε καν τα ονόματά τους είμαστε πια σε θέση να γνωρίζουμε. Πόσω μάλλον το έργο τους που οι σκοπιμότητες κυρίως θρησκευτικές ,εθνικιστικές, εξουσιών κ.α το έθαψαν και το εξαφάνισαν.
Θα συμβεί το ίδιο, ακριβώς και με τη μορφή και το έργο του εκλιπόντα Μίκη Θεοδωράκη, αν δεν προφτάσουμε να αποδώσουμε “τα Καίσαρος τω Καίσαρι”. Και έχουν μόνο διθυράμβους και επαίνους σωρό να παραδώσουν στις νέες γενιές η “κατάρα” της Ιστορίας ,οι Γκεμπελίσκοι κοντυλοφόροι για την προσωπικότητα του Μίκη Θεοδωράκη. Ας τους προλάβουμε, λοιπόν, να βάλουμε από εδώ τα πράγματα στη θέση τους.Ο Μίκης σε όλη την πορεία της ζωής του ιδεολογικά ταξίδευε πάντα σε… δυο βάρκες μέσα. Είχε τη μια εκ δεξιών και την άλλη εξ ευωνύμων . Υπήρξε πάντα η προσωποποίηση της ιδεολογικής αντίφασης και του “διπολισμού”. Εξορίες, φυλακίσεις, εκτοπίσεις , αλλά και χρήμα, πολυτέλεια, φιλοδοξία, αναγνωρισιμότητα. Ως το τέλος της ζωής του
Βεβαίως, ως καλλιτέχνης-μουσικοσυνθέτης δημιούργησε και άφησε ένα σπουδαίο και μεγάλο έργο, που μόνο μικρόψυχος θα τολμούσε να αμφισβητήσει τα θετικά του στοιχεία. Είχε ασχοληθεί με όλα τα είδη της μουσικής. Συνέθεσε το αναγνωρίσιμο ελληνικό ρυθμό διεθνώς στο συρτάκι “Ζορμπάς” (1964), βασισμένο σε παραδοσιακή κρητική μουσική. Αλλά, έχει , παράλληλα, ασχοληθεί και με την κλασική μουσική γράφοντας συμφωνίες, ορατόρια, μπαλέτα, όπερες και μουσική δωματίου.Είχε γράψει επίσης μουσική για κινηματογράφο όπως στις ταινίες: Φαίδρα (1962), Αλέξης Ζορμπάς (1964), Ζ (1969) και Σέρπικο (1973). Το 1970, για τη μουσική στη ταινία Ζ, του απονεμήθηκε το βραβείο BAFTA για πρωτότυπη μουσική, ενώ ήταν υποψήφιος στην ίδια κατηγορία του 1974, για την ταινία State of Siege.Η μελοποίηση ειδικά σημαντικών Ελλήνων ποιητών, υπήρξε κορυφαίο και ανεπανάληπτο έργο και για την πρωτοποριακή του μορφή, αλλά και την ποιότητα της μουσικής ( επικό, επαναστατικό είδος, για παράδειγμα στην ποίηση του Γιάννη Ρίτσου).
Μόνο που, ειδικά στη μελοποίηση του έργου των ποιητών, ο Μίκης Θεοδωράκης ακολούθησε κι αυτός τους εύκολους δρόμους της Βυζαντινής Μουσικής. Είναι ο λόγος που καθιερώθηκαν αυτά τα τραγούδια νωρίς στις γενιές των Ελλήνων ,που έχουν τέτοιους είδους εκκλησιαστικά ακούσματα “εξ απαλών ονύχων”. Τους ξένους δεν τους άγγιξαν τόσο εύκολα.΄Ομως, δεν υπήρξε “ο πρώτος των πρώτων” στην καλλιτεχνική του πορεία. Στο εξωτερικό έγινε γνωστός ως μουσικοσυνθέτης, περισσότερο λόγω της ιδιότητας του αριστερού. Και ιδιαίτερα σε χώρες με τέτοια καθεστώτα. Υπήρξαν κι άλλοι ΄Ελληνες στο δικό του χώρο, της τέχνης, πολλοί μάλιστα ισάξιοι με το Μίκη Θεοδωράκη, (π.χ Παπαθανασίου), που όμως δεν έδρεψαν δάφνες όσες αυτός. Η μουσική του τελικά σφραγίστηκε από Αριστερά και έγινε σημείο αναφοράς και σύμβολο από Αριστερούς.
Εκεί, όμως, που ο Μίκης Θεοδωράκης τα έκανε πραγματικά “θάλασσα” είναι οι πολιτικές του ενασχολήσεις και οι εκάστοτε ιδεασμοί του. Και απέτυχε ,ακριβώς, όπου δεν αποτυγχάνουν οι πραγματικοί ιδεολόγοι. Λόγοι και πράξεις δε συμβάδιζαν. Η “λυδία λίθος” που δοκιμάστηκε το υπόλοιπο έργο του, εκτός του καλλιτεχνικού, έδειξε ανύπαρκτη γνησιότητα και ανιδιοτέλεια.Να θυμίσουμε μόνο πως ως πολιτικός υπήρξε υπουργός και τέσσερις φορές εκλεγμένος βουλευτής του ελληνικού κοινοβουλίου. Με το Κ.Κ.Ε και την Ν.Δ! Και παράλληλα το 1983 τιμήθηκε με το Βραβείο Ειρήνης Λένιν.Η αριστερή του πορεία πέρασε από τα ακόλουθα στάδια:Το 1947,συνελήφθη και εστάλη στην Ικαρία. Με τη γενική αμνηστία που έδωσε η κυβέρνηση του Θεμιστοκλή Σοφούλη, ο Θεοδωράκης περνάει στην παρανομία και εντάσσεται στο Δημοκρατικό στρατό . Συλλαμβάνεται και καταλήγει πάλι στην Ικαρία. Λίγο μετά , ακολουθεί ο εκτοπισμός του στη Μακρόνησο. ΄Υστερα από παρέμβαση του πατέρα και του θείου του, που ήταν ανώτεροι δημόσιοι υπάλληλοι, ο Μίκης θα απελευθερωθεί ,ως ανάπηρος από τους βασανισμούς. Το 1963 ιδρύεται η Νεολαία Λαμπράκη, ως αντίδραση στη δολοφονία του βουλευτή της Αριστεράς Γρηγόρη Λαμπράκη, και ο Θεοδωράκης εκλέγεται πρόεδρος. Σύντομα θα εκλεγεί και βουλευτής της ΕΔΑ.
Με τη δικτατορία της 21ης Απριλίου 1967, ο Μίκης περνάει και πάλι στην παρανομία και έναν μήνα αργότερα ιδρύει την αντιστασιακή οργάνωση ΠΑΜ. Το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς φυλακίζεται στο κτίριο της Ασφάλειας στην οδό Μπουμπουλίνας . Στη συνέχεια μεταφέρεται στις φυλακές Αβέρωφ, όπου και πραγματοποιεί απεργία πείνας. Ακολουθεί αποφυλάκιση και κατ’ οίκον περιορισμός , εκτόπιση με την οικογένειά του στη Ζάτουνα και μετά στρατόπεδο Ωρωπού.Στο μεταξύ στο εξωτερικό προσωπικότητες, όπως ο Άρθουρ Μίλερ, ο Ιβ Μοντάν, ο Λόρενς Ολίβιε και άλλοι, ζητούν την απελευθέρωσή του . Η δικτατορία υποκύπτει και το 1970 ο Θεοδωράκης απελευθερώνεται και φεύγει για το Παρίσι.Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, όταν πλέον η χούντα έχει καταρρεύσει, ο Θεοδωράκης υποστηρίζει πως η λύση του Κωνσταντίνου Καραμανλή είναι η μόνη η οποία μπορεί να εγγυηθεί τη διαδικασία μετάβασης στη δημοκρατία. Τη ίδια εποχή θα βάλει υποψηφιότητα για τη Β’ Πειραιά με τον σχηματισμό της Ενωμένης Αριστεράς ,αλλά δε θα εκλεγεί.Τον Οκτώβριο του 1978 θα κατέβει ως υποψήφιος δήμαρχος Αθηναίων με το ΚΚΕ, και θα λάβει ποσοστό 16,7% των ψήφων. Στη συνέχεια συγκροτεί την Κίνηση για Ενιαία Αριστερά (ΚΕΑ), το 1981 εκλέγεται βουλευτής με το ΚΚΕ στη Β΄ Πειραιά και το 1985, πάντα με το ΚΚΕ, εκλέγεται βουλευτής Επικρατείας. Έναν χρόνο αργότερα θα παραιτηθεί.
Το 1986 δημιουργούνται οι επιτροπές ελληνοτουρκικής φιλίας στην Ελλάδα με πρόεδρο τον ίδιο και στην Τουρκία με τη συμμετοχή μορφών της τέχνης και της λογοτεχνίας όπως ο Αζίζ Νεσίν, ο Γιασάρ Κεμάλ και ο Ζουλφί Λιβανελί. Ο Θεοδωράκης δίνει πολλές συναυλίες στην Τουρκία και μεταφέρει μηνύματα των Ελλήνων πρωθυπουργών . Το 1988 διοργανώνονται με δική του πρωτοβουλία δύο συνέδρια για την ειρήνη στη Γερμανία, το ένα στο Τίμπινγκεν και το άλλο στην Κολωνία. Το 1990 δίνει μια σειρά από συναυλίες σ’ όλη την Ευρώπη, υπό την αιγίδα της Διεθνούς Αμνηστίας, για την ηλιακή ενέργεια, όπως και κατά του αναλφαβητισμού και των ναρκωτικών.Στη Βουλή ο Θεοδωράκης θα επανέλθει ως ανεξάρτητος, συνεργαζόμενος με τη Νέα Δημοκρατία τον Νοέμβριο του 1989 και τον Απρίλιο του 1990 θα επανεκλεγεί και θα αναλάβει χρέη, για δυόμισι χρόνια, υπουργού Άνευ Χαρτοφυλακίου στην κυβέρνηση Κων. Μητσοτάκη και στη συνέχεια υπουργού Επικρατείας. Ο… αρχηγός των Λαμπράκηδων Μίκης Θεοδωράκης εκτελεί κυβερνητικές εντολές του πολιτικού που υπήρξε ο κακός δαίμονας της χώρας και ο πλέον διεφθαρμένος όλων των εποχών!Τον Δεκέμβριο του 2010 ο Θεοδωράκης ιδρύει το Κίνημα Ανεξάρτητων Πολιτών με την ονομασία «Σπίθα». Το 2015 συμπαρατάσσεται με την κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ, αλλά αργότερα της ασκεί έντονη κριτική. Η τελευταία πολιτική πράξη του Θεοδωράκη είναι η συμμετοχή του στο αθηναϊκό συλλαλητήριο του Ιανουαρίου του 2018 για τη Μακεδονία, που προκάλεσε πολύ διαφορετικές αντιδράσεις από ολόκληρο το πολιτικό φάσμα.
Η στρατευμένη Ιστορία είναι παντελώς ανίκανη να κρίνει σφαιρικά μια προσωπικότητα και το έργο της, να μοιράσει επακριβώς τα υπέρ και τα κατά της . Ακολουθεί την τακτική του πλήθους. Ο μισητός σε κάποιον, δεν μπορεί ,κι ας έχει χίλια καλά, να του τα αναγνωρίσει. Τον έχει κατατάξει στην πλευρά των κακών. Εξ ολοκλήρου.
Ο Κων. Καραμανλής για την ιστορία της Δεξιάς παράταξης είναι…Θεός. ΄Ομως, στον ΄Αρη Βελουχιώτη η ίδια , δεν μπορεί να προσέξει ούτε την ελάχιστη προσφορά. Ο Στάλιν, ομοίως, για τη άλλη πλευρά δεν έχει να παρουσιάσει παρά μόνο αρετές και θετικό έργο για του οπαδούς του ΚΚΕ. Κι αν κάποτε αυτού του είδους οι πένες αναγκαστούν να αναφερθούν και στις κακές πλευρές του “δικού” τους, επινοούν ένα σωρό λόγους, για να βρίσκεται πάντα στο απυρόβλητο της δίκαιης ιστορικής κρίσης. Η ηρωοποίηση είναι από τις χειρότερες παθογένειες της στρατευμένης ιστορίας.
Είναι αυτός ο λόγος, πλην των άλλων, που το έργο του ανεξάρτητου Ιστορικού ξεπερνά τα ανθρώπινα. Καθίσταται από τα πλέον δύσκολα ,επειδή ακριβώς παλεύει να απεξαρτηθεί από τις ανθρώπινες μικρότητες στις οποίες ,ως άνθρωπος και ο ίδιος είναι εκτεθειμένος.
Η ανεξάρτητη ιστορία δεν πρόκειται να αδικήσει το Μίκη Θεοδωράκη. Αλλά ,ούτε και να του χαριστεί .Θα αναγνωρίσει τους αγώνες του, τις εξορίες, τους βασανισμούς. Αλλά από την άλλη, δε θα αποκρύψει την υπερβολική του φιλοδοξία, την επιθυμία που πολλές φορές κατέληγε σε μανία να βρίσκεται με κάθε μέσο στην επικαιρότητα, να “ακούγεται”, ακόμα κι εκεί που έπρεπε να σιωπά.
Αυτή η άκρατη φιλοδοξία τον οδήγησε σε παρανοϊκές πολλές φορές επιλογές. Να δηλώνει Αριστερός και να συμπεριφέρεται ως Δεξιός. Δέχτηκε να συμπορευτεί με τη Ν.Δ. Να δώσει “συγχωροχάρτι” και να καταξιώσει ακόμα και τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, που τη δεκαετία του 50 και τις αρχές του 60 με την ΕΡΕ , υπήρξε ο μοιραίος άνθρωπος για την Αριστερά. Διώξεις ,φυλακίσεις, δολοφονίες ,κράτος κοινωνικών φρονημάτων ,εκλογικές απάτες κα νοθείες. Και ο Μίκης Θεοδωράκης έφτασε στο σημείο να “γλείψει εκεί που έφτυνε”, να προσκυνήσει το χειρότερο αντικομμουνιστή ΄Ελληνα πρωθυπουργό και να υπηρετήσει ακόμα και ως υπουργός της τη Δεξιά!
Στο Τόκιο το 1992 για τη διεκδίκηση των Ολυμπιακών αγώνων για την Αθήνα, ακολούθησε την επιτροπή με επικεφαλής τον Κων. Μητσοτάκη και δε δίστασε να συντρώγει και να συνδιαλέγεται με τον τ. βασιλιά Κωνσταντίνο, όταν ακόμα και η Μελίνα Μερκούρη, αρνήθηκε να τον χαιρετίσει. Μάλιστα ο εξευτελισμός υπήρξε τέτοιος που έφτασε να αποκαλέσει φίλο τον τ. βασιλιά με τον οποίο ,όπως υπερηφανευόταν εκεί, “έκαψαν μαζί τους φακέλους τους”! Ποιος σεβόμενος τη μνήμη των ηρωικών “Μπελογιάννηδων”, που κατακρεούργησαν τα Ανάκτορα, θα ξεστόμιζε ποτέ τέτοια φράση;
Η χειρότερη, όμως, στιγμή της ιδεολογικής του σύγχυσης και ασυνέπειας, ήταν η παρουσία του στο σύνταγμα στο συλλαλητήριο για τη Μακεδονία, όπου υπήρξε και κεντρικός ομιλητής. ΄Εφτασε, μάλιστα στο σημείο στον απίστευτα εθνικιστικό, παραληρηματικό λόγο του να αποκαλέσει τους ΝεοΝαζι- Χρυσαυγίτες ….αδέρφια! Τέτοιος ξεπεσμός ανθρώπου που δηλώνει κομμουνιστής και την ίδια στιγμή αγκαλιάζει τους Ναζί, δεν έχει ξαναγίνει.
Εθνικιστής, αντισημίτης, Τουρκο-Σκοπιανο-Μεταναστοφάγος! Ο “κομμουνιστής” Μίκης Θεοδωράκης στα στερνά του ήταν όλα αυτά μαζί. Όμως, δε δίσταζε την ίδια ώρα, να αυτοπροσδιορίζεται και ως Αριστερός.
Τελικά ποιος ήτα ο Μίκης Θεοδωράκης;
Κάποιος σαν αυτόν που είχε στο Νου του ο Κώστας Βάρναλης, όταν έγραφε εκείνους τους ανεπανάληπτους στίχους του Aχ, πού σαι, νιότη, πού δειχνες, πως θα γινόμουν άλλος!